Hoe het allemaal begon

Nederland telt anno 2017 ruim drieduizend voetbalverenigingen. Het grootste deel daarvan speelt op fraaie accommodaties, heeft gediplomeerde trainers in dienst, kan een beroep doen op tientallen tot honderden vrijwilligers en kan voor ondersteuning terecht bij de KNVB. Hoe anders was dat bij de start van de voetbalsport in Nederland, eind negentiende eeuw.

Association Football

Halverwege de negentiende eeuw ontstaat in Engeland vanuit het rugby: het Association Football. Grootste verschil is dat – in tegenstelling tot bij rugby – bij Football de handen niet gebruikt mogen worden. Verder is er overigens weinig verschil, zo blijkt uit het jubileumboek '75 jaar DFC. "Een bijzondere liefhebberij was de doelverdediger met bal en al door het doel te laten lopen: alleen, met z’n tweeën of desnoods met z’n drieën.’’

De sport wint snel aan populariteit en duikt al gauw op in andere landen. In Nederland zijn het de cricketers die rond 1880 de nieuwe sport omarmen. Zij willen ook buiten het cricketseizoen (maart-oktober) in beweging blijven en het voetbal geeft ze die mogelijkheid. In deze periode is voetbal een echte elitesport. Bijna alle leden komen uit gegoede milieus en zijn hoogopgeleid. Zij zien voetbal vooral als een leuk tijdverdrijf, waarbij het plezier voorop staat en er eventueel ook nog een wedstrijd tegen een andere club gespeeld kan worden.

Hele onderneming 

Het doel moet over een dwarslat gaan beschikken in plaats van over een touwtje, om discussies te voorkomen of de bal óver of onder het touw was doorgevlogen

Zo’n wedstrijd spelen blijkt wel een hele onderneming, zeker wanneer het een club uit een andere stad betreft. Niet alleen zijn er (nog) niet zoveel voetbalclubs, het plannen van een ontmoeting kost ook veel tijd. Allereerst moeten beide clubs het eens worden over de datum en het tijdstip van de te spelen wedstrijd. Vervolgens is het zaak een voetbalveld te vinden waarop gespeeld kan worden en dan moeten beide clubs op zoek naar spelers die mee willen en kunnen doen. Wanneer aan al deze voorwaarden is voldaan, bespreekt men met welk tenue (inclusief sjerp en hoofddeksel!) de wedstrijd gespeeld zal worden.

Vervolgens verplaatst het elftal zich per trein, tram of taxi naar het speelveld, een trip die regelmatig een hele dag in beslag neemt en vaak eindigt in een gezellig – met veel drank besprenkeld – samenzijn met de tegenstander. Het is dus niet zo vreemd dat sommige clubs maar weinig wedstrijden spelen en dat er van een echte competitie geen sprake is.

Totstandkoming KNVB 

Dat verandert met de oprichting van de Nederlandschen Voetbal en Athletiek Bond (NVAB, later NVB en nog later KNVB) in 1889. Negen clubs (DFC uit Delft; Concordia, Olympia en vv Rotterdam uit Rotterdam; Excelsior en HFC uit Haarlem; HVV uit Den Haag en RAP en vv Amsterdam uit Amsterdam) besluiten op 8 december 1889 in Haarlem tot de oprichting van een voetbalbond. Vanaf dat moment komt er (meer) structuur in de competitie en reglementen. Zo moeten clubs minimaal één keer per seizoen uit en thuis tegen elkaar spelen, waarbij ze een datum en plaats mogen afspreken.

Vaak is een voetbalveld niet meer dan een braakliggend stuk (wei)land, met hier en daar een boom

Daarnaast wordt afgesproken dat het doel voortaan over een dwarslat moet beschikken in plaats van over een touwtje, om discussies te voorkomen of de bal óver of onder het touw was doorgevlogen. Al deze besluiten worden genomen door vrijwillige en dus onbezoldigde bestuursleden. Pas in 1897 komt de eerste betaalde werknemer in dienst: J. Hekkenberg treedt aan als secretaris-penningmeester. Hij werkt vanuit zijn huiskamer in een bovenhuis aan de Cornelis Schuytstraat 10 in Amsterdam, dat als eerste bondsbureau van de KNVB beschouwd kan worden. Geen ruime behuizing, maar altijd nog beter dan waar de meeste clubs over beschikken.

Terreinwisselingen

In de beginjaren is het voor voetbalverenigingen lastig een fatsoenlijk veld te vinden. Vaak is een voetbalveld niet meer dan een braakliggend stuk (wei)land, met hier en daar een boom. Gaan de koeien terug in de wei of wordt het stuk land bebouwd, dan dient de voetbalclub weer op te krassen. ‘In de eerste jaren verwisselde men van terrein, zoals een ander van pak verandert’, meldt het jubileumboek 1895-1945 van AFC. Het Utrechtse Hercules bewijst die stelling door binnen twintig jaar zo’n tien keer te verhuizen en zelfs even uit te wijken naar Hilversum.

Een van die verhuizingen is te wijten aan de verhuur van het terrein aan circus Barnum & Bailey, dat er zijn olifanten op los laat. Het spreekt voor zich dat er van de grasmat weinig overblijft… Is er wel een vast terrein beschikbaar, dan doen zich weer andere ongemakken voor. Zo staat de kleedkamer van de Koninklijke UD bij Deventer op palen, omdat het veld in de uiterwaarden van de IJssel ligt en regelmatig onderloopt. Ook O.V.V. uit Oostvoorne kent een dergelijk probleem: de club speelt zijn wedstrijden op het strand, waar springvloeden het voetballen regelmatig onmogelijk maken.

Van elitesport tot nationale sport

Ondanks de moeilijkheidsgraad om een vast terrein te vinden, neemt na 1900 het aantal verenigingen en voetballers flink toe

Ondanks de moeilijkheidsgraad om een vast terrein te vinden, neemt na 1900 het aantal verenigingen en voetballers flink toe. Een belangrijke rol is daarin weggelegd voor de Eerste Wereldoorlog. Nederland mobiliseert in 1914 uit angst voor een Duitse inval en duizenden jonge Nederlanders worden ondergebracht in kazernes. De NVB onderkent in augustus 1914 de mogelijkheden die deze situatie biedt en bezorgt ballen en voetballectuur in tientallen kazernes, waarna de militairen onderling en met met lokale bewoners een balletje trappen.

Ook geïnterneerde Engelse militairen spelen her en der tegen lokale verenigingen, waardoor de bekendheid van de sport in heel het land toeneemt. Het leidt tot de oprichting van veel nieuwe verenigingen: telt de NVAB in 1891 nog twaalf clubs (vooral te vinden in de grote steden), in 1931 tellen alle provincies – op Zeeland na – meer voetbalverenigingen dan gemeenten. Het aantal leden groeit evenredig en de toestroom komt uit alle lagen van de bevolking. De elitesport Association Football is de nationale sport voetbal geworden.